PRONKSTUKKEN | MINIATUUR CODEX JUSTINIANI
Het Stadsarchief Kampen heeft van die verborgen schatten, die slechts zelden het daglicht zien. Meestal, omdat dergelijke schatten te kostbaar en te kwetsbaar zijn om in het volle licht tentoon te stellen. Zo’n onbekende schat, waar de laatste jaren wat meer aandacht voor is, is een codex in de Handschriftencollectie.
Wat is een Codex?
Een codex is een boekwerk, Het woord is afgeleid van het Latijnse Caudex, wat ‘houtblok’ betekent. Dit, om een boek te onderscheiden van een papyrusrol, wat lange tijd de gangbare drager was van informatie. Een codex is, wat wij als en boek zouden herkennen: meerdere vellen op elkaar van gelijke grootte, aan een kant bij elkaar genaaid (de rug). De term codex wordt vaak gebruikt bij boeken uit de late oudheid en de middeleeuwen.
Miniatuur Codex Justiniani
De hier besproken codex is een ‘Codex Justiniani’. In de inventarissen van het Stadsarchief Kampen staat dit gedateerd in de 15e eeuw maar de stilering, de vormgeving, van tekst en afbeeldingen laat eerder een datering uit de 13e eeuw vermoeden en daarmee is dit stuk één der oudste archivalia van het Stadsarchief Kampen.
Deze datering wordt mede ondersteund door het feit, dat in februari 2018 een vergelijkbare codex uit vermoedelijk hetzelfde schrijfatelier op de kunstmarkt is verkocht en werd gedateerd rond 1280. Dit schrijfatelier was vermoedelijk in Bologna.
Rutger van Breda
In 1664 is het exemplaar dat Kampen in bezit heeft geschonken door Rutger van Breda. Daarmee heeft Kampen een prachtig en kostbaar cadeau ontvangen. De Codex Justiniani is in het Latijn en betekent zoiets als: het Wetboek van Justinianus. Keizer Justinianus was keizer van het Romeinse Rijk en vaardige een wetgeving uit, die lange tijd gehanteerd is. ‘Onze’ codex gaat over die wetsverhandelingen. In de middeleeuwen werd in zulke gevallen vaak gedacht aan een andere grote, Bijbels rechtspreker: koning Salomo.
In de codex staat in het Latijn de wettekst. Daaromheen, in de kantlijn, staan alle commentaren hoe de wet kan worden uitgelegd en toegepast. Alles is met de hand geschreven op perkament en daarom is de codex een ‘handschrift’. Boekdrukkunst bestond immers in die tijd nog niet, alles werd overgeschreven en gekopieerd. Blijkbaar heeft iemand in het verre verleden onze codex gebruikt als een soort van lesboek of naslagwerk, want ook hierbij staan allemaal handgeschreven aantekeningen. Dit is dan in galnoteninkt. Dus die aantekeningen zijn ook al van lang geleden.
Handschrift met miniaturen
Het bijzondere aan de Codex Justiniani is, dat dit handschrift ‘verlucht’ is met plaatjes of afbeeldingen. Die plaatjes worden ‘miniaturen’ genoemd. Daarmee is dit handschrift wel bijzonder te noemen want miniaturen komen relatief gezien niet zo vaak voor. Het Stadsarchief Kampen heeft maar enkele handschriften met miniaturen.
Het aanbrengen van zo’n miniatuur was één van de laatste stadia in het maken van zo’n handschrift. Eerst werden teksten geschreven, en daarna ging zo’n tekst naar de Rubricator. In dat woord zit het woord ‘ruber’, wat rood betekent. Belangrijke delen van de tekst, als aanheffingen en hoofdletters aan het begin van een alinea, werden in rood opgehoogd. Als al dat werk gedaan was, gingen de beschreven vellen perkament naar de Illuminator, de ‘plaatjesmaker’ om het zo maar even te zeggen. Die plaatjes, de miniaturen dus, waren kleine schilderijtjes die de tekst, het verhaal, moesten verlevendigen en verduidelijken. Het oog wil vaak immers ook wel wat, naast de fantasie.
Blauw
Voor het maken van die plaatjes werden allerlei kleurstoffen uit de natuur gehaald. De kostbaarste kleur was het blauw. Dat werd gemaakt van een vermalen edelsteen, de Lapis Lazuli. Deze steen werd via lange handelswegen Europa binnen gebracht vanuit het Midden en verre Oosten, zoals bijvoorbeeld Afghanistan. Dit, op de ruggen van kamelen en dromedarissen, door woestijnen en steden.
Het blauw is goed vertegenwoordigd in de miniatuur van onze codex die in het Stadsarchief Kampen berust. Vooral de achtergrond is namelijk blauw. Dat zal niet zomaar zijn gedaan, omdat deze koninklijke kleur stond voor rijkdom en ook voor zuiverheid en reinheid. Vooral die laatste kenmerken zijn nodig voor een goede en rechtvaardige rechtspraak.
Foto: Een afbeelding van een Miniatuur in Codex Justiniani 324 inv. nr. 213