PRONKSTUKKEN | DE UTENWAEL
Stadsplattegrond van Utenwael uit 1598
Plattegronden wijzen de weg of laten zien hoe bestaande situaties in elkaar zitten. Dit kan voor toeristische, maar ook militaire of propagandadoeleinden zijn. Sommige van die kaarten zijn betrouwbaar tot zeer betrouwbaar, anderen totaal niet. Historisch en archeologisch onderzoek moeten dan details aan het licht brengen om dergelijke kaarten te toetsen.
De kennis van de wereld nam langzaam toe. Was het eerst de eigen stad en regio, later werd het de staat, de natie, het land. De grenzen schoven meer en meer op, zodat ook Europa als geheel in kaart werd gebracht en daarna de hele wereld. Vele ‘zwarte plekken’ op onze aardkloot zijn er niet meer. Misschien nog wat in bijvoorbeeld het Amazonegebied. Maar veel zal dit inmiddels niet meer wezen. Al is het nu vooral de wereld onder water, wat meer onderzoek vraagt. Misschien, dat daar nog wat valt te ontdekken.
In het verleden werden kaarten gebruikt voor het al dan niet samenstellen van atlassen. Veel grote namen hebben zich met plattegronden en kaarten bezig gehouden, zoals Georg Braun en Frans Hogenberg, Reinier en Josua Ottens, Joannes Blaeu, Gerard Mercator en Henricus Hondius.
Vooral de Nederlanden in de 16e en 17e eeuw werden opgestuwd in de welvaart der volken en wisten daardoor in die 17e eeuw zelfs de grootste macht te worden, onze eigen Gouden Eeuw. Het Stadsarchief Kampen heeft verschillende kaarten, plattegronden en atlassen in de collectie. De ene nog mooier dan de ander.
Vaak waren dergelijke objecten wel voor de beter gesitueerden in de samenleving. Zij konden zich dit veroorloven. Als je dergelijke kaarten en indrukwekkende boekwerken in je handen hebt, ervaar je ook waarom dit de toenmalige eigenaren een lieve duit zal hebben gekost. Veel is met de hand ingekleurd en goed ingebonden. Vrijwel alles was handwerk, oftewel ambacht. Ook de stad Kampen is vaak vastgelegd op diverse kaarten.
Plattegrond uit 1598
Een bekende daarbij is de plattegrond uit 1598. Het laat het stratenplan zien van de stad, met alle bebouwing. Nu is niet elk detail van elk weergegeven huis authentiek en betrouwbaar. Maar alle belangrijke panden staan er op en de stedelijke archeologie en geschiedschrijving heeft laten zien, dat veel van die specifieke details kloppen. Dit is de kaart van Paulus Utenwael.
Paulus Utenwael
Paulus Utenwael kwam oorspronkelijk uit Utrecht en heeft een tijd gewerkt in Kampen. Van hem zijn niet alleen kaarten van onze stad bekend, maar ook van Medemblik en Hoorn. Die uit Kampen stamt dus uit 1598 en is in opdracht van het Kamper Stadsbestuur vervaardigd.
Het doel hiervan was, om te laten zien hoe Kampen in elkaar zat en dat het een goede plaats was om te wonen en vooral om handel te drijven. Op die manier wilde het Kamper Stadsbestuur, de Magistraat, op dat moment vooral Engelse kooplieden naar de stad lokken om zo de handel een flinke ‘boost’ te geven. Helaas is dit niet geheel naar behoren gelukt. Maar wij hebben er een mooie stadskaart aan over gehouden.
Utenwael was eigenlijk ‘ijsersnijder’ of stempelsnijder. Hij maakte als graveur portretten en mythologische voorstellingen. Waarschijnlijk maakte hij ook stempels waarmee kon worden gezegeld. Dat was een heel secuur werkje: Stempels moesten goed zijn gemaakt om in hete was, verwarmd met een kaars, op een document te laten vallen en dan het stempel in de was te drukken. Dan was het stuk gezegeld, oftewel ‘bezegeld’ en was een afspraak, een overeenkomst, rechtsgeldig en daarmee dus ook betrouwbaar. Tevens waren stempels nodig voor het slaan van munten, geld dus. We spreken immers over een tijd dat mensen nog goud, zilver, brons of koper in de buidel hadden.. Utenwael moet dus wel gewend zijn geweest om precies en minutieus werk af te leveren. Hij werkte tenslotte in Kampen op de hier gevestigde Provinciale Munt. De Magistraat van Kampen heeft hem dus in, of rond, 1598 een mooie extra klus gegund. De oude Gijsbert Clos kon dit alles vanwege zijn leeftijd niet meer waarmaken. Vandaar, dat Utenwael werd ingevlogen.
Googlemaps in de 16e eeuw
Wat we op de kaart uit 1598 zien, is niet letterlijk allemaal betrouwbaar. Zo kloppen bijvoorbeeld de huizenaantallen in de straten niet. Maar de belangrijke gebouwen, zoals kerken, kloosters, vestingwerken met poorten en torens, bruggen en bestuursgebouwen: dat is een ander verhaal. Met deze kaarten kijk je in feite naar de TomTom of Googlemaps van de 16e en 17e eeuw. Denk er maar eens aan, wanneer je die apparatuur activeert in de auto of op de mobiele telefoon. Want deze kaarten zijn het begin van het kijken naar de wereld en hoe deze wereld in elkaar stak, een blik die we tot op de dag van vandaag gebruiken.
Kaarten in onze collectie
K000014 Heruitgave uit 1863 met behulp van de originele koperen platen van Utenwael, door de VORG (Vereeniging Overijsselsch Regt en Geschiedenis) heruitgegeven.
K00800 Originele Utenwael uit 1598, gebruikt door oud-archivaris mevrouw Clara Welcker om aantekeningen te maken wat welk afgebeelde gebouw is.
Andere kaarten, dan die van Utenwael
K000023 Kaart van Braun en Hogenberg.
K000011 Kaart van Joan Blaeu